het kantelmoment van Patrick Oxtoby
When it rains it pours
Op mijn bureau ligt een map met krantenknipsels, een verzameling van artikelen die ik interessant genoeg vind om te bewaren. Een paar weken geleden zocht ik daarin naar een tekst over het kapseismoment. Het krantenartikel over dat onderwerp had ik jaren geleden uitgeknipt, maar ik vond het niet meer terug. Jammer, want ik wilde de inhoud van die oude tekst graag vergelijken met een stukje dat ik net in de krant gelezen had over het zogenaamde kantelmoment. Een of andere bioloog heeft namelijk de Spinozaprijs gekregen vanwege een studie over dit onderwerp. Kapseismoment en kantelmoment duiden op een zelfde verschijnsel, namelijk op een totale omslag. Die omslag kan plaats vinden als een situatie helemaal uit het evenwicht geraakt is. Voor zo’n omslag is een kleinigheid genoeg. Een eenvoudig voorbeeld: als de lading van een schip begint te schuiven dan komt er een moment waarbij een golfje of een windvlaag voldoende is om het schip te doen kapseizen.
Vorig jaar was ik in Stockholm en ik dacht aan dat oude artikel over het kapseismoment. Dat was niet zo vreemd, want ik stond op dat moment in een museum dat er nooit zou zijn geweest zonder zo’n catastrofaal kantelmoment. Het Wasamuseum is gebouwd rondom een oorlogsschip dat meer dan drie eeuwen kapseisde in de haven van de Zweedse hoofdstad. Het schip werd aan het begin van de zeventiende eeuw gebouwd en de Zweedse koning had tegen het advies van de scheepsbouwers opdracht gegeven nog een extra dek op het schip aan te brengen. Dat hadden ze moeten weigeren, want het schip was daardoor in verhouding tot zijn betrekkelijk smalle basis veel te hoog en topzwaar. Op de eerste vaart in de zomer van 1628 was één stevige windvlaag voldoende om de uit balans geraakte Wasa te doen kapseizen. Zo gaat dat als mensen te veel willen of als ze hun hand overspelen. Dan is er maar een druppel nodig om de emmer te laten overlopen, want wij, moralisten, weten heel goed dat hoogmoed voor de val komt en dat de kruik zolang te water gaat tot hij barst.
Ik wil zoveel mogelijk van wat zich in mijn wereld voordoet begrijpen en daarom houd me vast aan categorieën als oorzaak en gevolg. Ik weet wel dat het een illusie te denken dat ik daarmee van alles kan verklaren, maar het is wel een bruikbare illusie om mee te leven. Als ik hard werk, wil ik beloond worden en van situaties die uit de hand dreigen te lopen, wil ik weten wat me boven het hoofd hangt en nog liever hoe ik de nare gevolgen kan voorkomen.
Nu geeft de kapseistheorie geen verklaring voor alle uit de hand gelopen situaties, laat staan dat een mens de ellende die hem te wachten staat, kán voorkomen. Zo simpel is het niet. Maar toch…. de theorie geeft houvast. Want ik wil proberen te begrijpen waardoor een mens ziek wordt, waarom oorlog ontstaat, hoe het kan dat er een crisis uitbreekt waardoor ik in financiële problemen kom en waarom ik na zoveel jaren op zeker moment niet meer met mijn partner kan samen leven. Ik wil kortom graag een verhaal waarmee ik grip krijg op liefst alles waarmee ik te maken heb, opdat mijn eigen schip op koers blijft. Ik koester graag de illusie van een evenwichtige en rechtvaardige wereld en ik hoop dat ik invloed kan uitoefenen op alle veranderingen waarmee ik te maken krijg in mijn leven. Mijn schip moet stabiel door kunnen varen en de lading moet niet gaan schuiven, zodat ik kapseis.
Hierboven gaf ik het voorbeeld van de Wasa, maar de kantel- of kapseistheorie is niet alleen toepasbaar op schepen. Er zijn op vrijwel alle gebieden voorbeelden te geven van situaties die wanneer ze in onbalans raken kapseizen, situaties waarbij een betrekkelijk kleine aanleiding tot grote gevolgen leidde.
Laat ik beginnen met een voorbeeld uit de geschiedenis, met de Franse revolutie. Zoals bijna alle revoluties begon ook de Franse revolutie met een kantelmoment. Daarna werd in korte tijd de monarchie ingewisseld voor een republiek. Die ontwikkeling kwam niet uit de lucht vallen. Ik beperk me vooral tot twee voorvallen die leidden tot het kantelmoment in 1789.
Aan het eind van de achttiende eeuw was de Franse samenleving op veel gebieden uit balans geraakt, zelfs boekhoudkundig, want vooral door de exorbitante uitgaven van de koning en adel was de begroting van Frankrijk niet meer in evenwicht: de staat had veel meer uitgegeven dan er binnen was gekomen. De staatsschuld liep bovendien – als gevolg van de hoge rente – snel op en de mensen aan de onderkant van de samenleving waren de dupe van deze financiële wantoestand: er heerste hongersnood in Frankrijk. De natuur vergrootte de ramp. De winter van 1788-1789 was bijzonder koud. In Venetië bevroor de lagune en in Parijs raakte de Seine verstopt door ijsschotsen. In de zomer van 1788 had bovendien een hagelstorm veel schade aangericht aan de gewassen. Een zekere Bernardin de Sainte Pierre legde een verband tussen de meteorologische storingen en het desastreuze beheer van de openbare financiën. Veel Fransen waren verbijsterd en dan vooral de mensen die tot de derde stand hoorden. Immers zij betaalden de rekening van de geld verslindende feesten van hof en adel en ze moesten hongerend toekijken hoe het geld waarvoor zij werkten verspild werd. Ze waren weliswaar toeschouwers, maar ze lieten zich al lang niet meer verblinden door de pracht en de praal van het hof. Die magie, die betovering was uitgewerkt.
Tijdens de hongersnood waren de mensen niet in staat in verzet te komen. Ze hadden daar de puf niet voor. Ze waren vooral bezig zich in leven te houden. Maar toen er de ergste voedselschaarste voorbij was, kwamen het tot een opstand waarbij de geletterde burgers de macht overnamen van de adel en de geestelijkheid.
Door het gedrag van de adel en de hogere geestelijkheid was de samenleving steeds verder uit evenwicht geraakt. Beroerde meteorologische omstandigheden waren de druppel die de emmer deden overlopen. Het kantelmoment was het jaar 1789 toen de Bastille bestormd werd.
Voor een ander voorbeeld waarbij sprake is van een kantelmoment op het gebied van de economie hoef ik geen uitstapje in de tijd te maken. Er was een kleine economische recessie in 2001. De aanslagen op 11 september van dat jaar waren in vele opzichten een kantelmoment. Niet alleen de verhoudingen tussen de mensen, ook de economie raakte verstoord en met name voor de ict-sector waar velen hun economische hand al jaren overspeeld hadden, was 11 september een omslag. Enkele uren vóór de noodlottige aanslagen belde een Nederlandse zakenvrouw, Nina Brink, haar bankier en gaf hem de opdracht haar complete aandelenportefeuille te liquideren. Heeft ze het kantelmoment aan zien komen? Ze beweert van wel.
En dan zitten we nu midden in de kredietcrisis. Dat er in de zomer van 2007 veel mis was in de financiële wereld was voor sommigen al een tijdje duidelijk. De meeste mensen hadden niets door. Zij dachten dat de bomen tot in de eeuwigheid naar de hemel zouden blijven groeien. Achteraf weten we het allemaal wel. De economie was zo onevenwichtig dat een kleinigheid genoeg was om het financiële kaartenhuis mondiaal in elkaar te laten zakken. Het kantelmoment was een stagnerende huizenmarkt in de Verenigde Staten. Hypotheken werden minder waard waardoor financiële instellingen in problemen kwamen. Banken vielen als dominostenen om. De achterliggende oorzaken van deze crisis zijn complex en niet in een paar woorden samen te vatten. Zelfzuchtigheid en agressie moeten in evenwicht zijn met samenwerking en empathie. Vooral in de bancaire wereld waren individuen en financiële instellingen veel te ver gegaan in hun streven naar zelfverrijking. Het is opvallend dat met name de ouderen, mensen die ook minder welvarende tijden hadden meegemaakt, de ineenstorting van het financiële kaartenhuis, het kantelmoment, zagen aankomen.
Ook het menselijk lichaam kan omvallen, kantelen, kapseizen. Ons lichaam beschikt over een natuurlijk vermogen om allerlei functies zoals temperatuur, zuurtegraad, bloeddruk en ademhaling ondanks aanvallen van buitenaf in evenwicht te houden. In ieder mensenleven raakt deze zelfregulering, deze homeostase wel eens verstoord. Als deze functies in het lichaam heel erg uit hun evenwicht raken, dan komt er een omslagpunt en dan worden we ziek.
Zo kunnen de nieren plotseling ophouden met het uitscheiden van water en zout. Deze afvalstoffen hopen zich dan op in het lichaam en als een patiënt met zo’n acute nierinsufficiëntie niet gauw behandeld wordt, kapseist zijn lichaam.
Het niet tastbare,ongrijpbare deel van ons lichaam kan ook kantelen als het te veel op de proef gesteld wordt en uit balans raakt. Als we psychisch in balans zijn dan voelen we ons meestal plezierig, gelukkig, tevreden, gewaardeerd, veilig of bemind. Maar wanneer we lange tijd ongelukkig zijn of ontevreden, als we ons bekritiseerd voelen, angstig zijn of wanneer we erachter komen dat (bijna) niemand van ons houdt, dan zijn we kwetsbaar en dan is maar weinig nodig om een mens mentaal te doen kapseizen.
In This is how een recent boek (2009)van de Engelse schrijfster M.J. Hyland kapseist een drieëntwintigjarige jongen, Patrick Oxtoby. Patrick miste in zijn jeugd that knack for happiness zegt zijn vader that enables one to breeze through the world. Als je een uurtje in het boek gelezen hebt, weet je dat dit een goede samenvatting is. Vanaf de eerste bladzijde van Hylands roman is duidelijk dat de hoofdpersoon niet voor het geluk geboren is. Patrick, een nakomertje, een intelligente jongen is een uitzondering binnen het gezin waarin hij opgroeit. Hij blinkt uit op school, studeert een jaartje psychologie aan de universiteit, maar die studie geeft hij op en hij wordt automonteur. Dat werk bevalt hem goed en als hij Sara ontmoet, lijkt een beetje geluk ook voor hem bereikbaar. Helaas maakt Sara de verkering uit. Ze kan er niet tegen dat Patrick zijn emoties niet kan uiten.
The thing is I did’nt have that many laat Hyland Patrick in zich zelf zeggen. Tegelijkertijd maakt ze in 376 bladzijdes duidelijk dat dit helemaal niet waar is. De waarheid is dat Patrick zijn positieve gevoelens niet of bijna niet kan uiten. Dat lukt hem overigens veel beter als hij (in het tweede deel van de roman) in de gevangenis opgesloten is. De waarheid is bovendien dat Patrick al zijn negatieve gevoelens opkropt. Hij ergert zich aan bijna iedereen die hij ontmoet en je begrijpt ook waarom, maar hij spaart alle ergernis op, zodat het resultaat, de optelsom, gaat gisten en zieken.
Aan het begin van het boek is Patrick naar een Brits badplaatsje gevlucht, weg van Sara en van zijn familie. Hij wil niet langer met zijn verlies geconfronteerd worden en het lijkt erop of hij een nieuw leven gaat beginnen. Hij huurt een kamer in een pension waar hij zich aanvankelijk afzijdig houdt van de pensionhoudster en de twee andere gasten. Ook met zijn bezorgde moeder die hem komt opzoeken, wil hij eigenlijk geen contact. Hij ergert zich aan haar zoals hij zich ook ergert aan en het gedrag van de andere pensiongasten. Patrick geeft niets van zichzelf bloot en is een buitenstaander.
Hyland ziet in Patrick het prototype van de vervreemde, moderne mens. Ze wijst in een interview op een akelige paradox: we hebben steeds meer middelen om met elkaar in contact te komen, terwijl recent onderzoek uitwijst dat mensen desondanks geïsoleerder en ontheemder zijn dan ooit. In dat zelfde interview zegt ze: ik denk dat mensen elkaar altijd verkeerd begrijpen. Mensen voelen zich alleen en verlangen naar het tegenovergestelde. Patrick ook. Dat die zoektocht naar contact verraderlijk is, laat Hyland zien in haar roman. Patrick Oxtoby blijft ook nadat zijn verloofde hem de bons heeft gegeven naar een romantische relatie verlangen. In het Britse badplaatsje doet hij een hopeloze poging een serveerster te versieren en ook fantaseert hij over een (fysieke) relatie met de vriendelijke pensionhoudster, maar hij heeft eigenlijk de mislukking van zijn pogingen al ingecalculeerd op het moment dat hij begint te dromen.
Ik herhaal het nog maar eens: vanaf de eerste bladzijde van de roman is het duidelijk dat het verkeerd af zal lopen met Patrick. This is how is een beklemmend boek. Patrick is enerzijds niet in staat zijn gedachten, zijn wensen en zijn verlangens in daden om te zetten. Anderzijds handelt hij op een cruciaal moment in zeker zin tegen zijn eigen wil. Er is een kloof tussen wil en daad. Patrick heeft last van dat onvermogen tot handelen. Eigenlijk zou hij misschien wel een intieme verhouding willen met bijvoorbeeld de pensionhoudster, maar hij onderneemt niets. Hij moet toekijken hoe een pensiongast haar zonder enig probleem versiert. Die man had kort daarvoor letterlijk inbreuk gemaakt op zijn privacy door iets weg te halen uit zijn kamer. Dat is te veel voor Patrick. Hij trekt zicht terug op zijn kamer en verbeeldt zich dan dat zijn gereedschapskist verschoven is. Hij weet het zeker: de pensiongast is voor de derde keer op zijn terrein gekomen. De kamer, maar vooral de gereedschapskist zijn uitermate belangrijk voor Patrick. Niemand mag op zijn kamer komen en niemand mag naar zijn gereedschapskist wijzen. Die kist wil hij het liefst onder handbereik houden. Op nerveuze wijze controleert hij telkens of al zijn gereedschap er is en of de kist nog op de plaats ligt waar hij hem heeft achtergelaten. De kist is zijn houvast, staat voor een innerlijke orde, een balans die Patrick te vergeefs nastreeft.
In het begin van het verhaal vertelt hij hoe het hem niet lukte zijn emoties te uiten. Hij kan zijn boosheid niet in daden omzetten en ook al wil hij het hij kan zijn verloofde niet van de trap drukken. Nu hij zeker weet dat de pensiongast opnieuw aan zijn spullen heeft gezeten, slaat hij op tilt. Hij zet zijn woede nu wel om in een daad. Met een sleutel uit zijn rode gereedschapskist kist slaat hij de dronken pensiongast dood, maar ……zegt hij, hij maakte hem dood, zonder dat hij dat wilde.
Hyland zet Patrick neer als een sympathieke, kwetsbare jongen. Patrick kan zijn positieve gevoelens niet in daden omzetten en daardoor worden zijn bedoelingen niet begrepen door anderen. Hij kan die anderen heel goed observeren en brengt ze vlijmscherp in kaart, maar het is een merkwaardige paradox dat hij niets van de wereld rondom hem begrijpt. Patrick is vervreemd van zijn omgeving. Zijn gedrag levert hem nauwelijks bevestiging op en het is dan ook niet verwonderlijk dat hij blijft steken in een houding, een gewoonte om iedereen als zijn vijand te beschouwen. I’d go into a habit of seeing everybody as an enemy , zegt hij tegen een psycholoog als hij in de gevangenis zit. Patrick is kwetsbaar en wordt ook telkens gekwetst, opzij gezet. Hij is bijvoorbeeld een hele goede monteur, maar hij wordt binnen de kortste keren verdrongen door een familielid van zijn baas. Je zou het verhaal van Hyland willen binnendringen om deze sympathieke jongen te helpen en te beschermen tegen zoveel hardheid van bijvoorbeeld zijn ouders. Tegen de psycholoog zegt Patrick dat hij zich een wees voelt. Er zijn wel een paar mensen (de pensionhoudster, de serveerster, twee lotgenoten in de gevangenis en misschien de ouders van de pensiongast die hij vermoordde) die met hem meevoelen, maar Patrick moet het met heel weinig empathie doen. Patrick lijdt. Zijn leven doet hem pijn, zelfs letterlijk. Al die lichamelijke pijntjes kan hij nog wel verdoven, maar dat lukt hem niet als het gaat om zijn mentale pijn.
Patrick is een nerveuze binnenvetter die eigenlijk helemaal niet om kan gaan met zijn leed. Al dat leed, al die ergernis en al die negatieve gevoelens brengen hem uiteindelijk zo uit balans dat hij iets doet wat hij eigenlijk niet wil. In zekere zin – zou ik willen zeggen – vermoordt Patrick de pensiongast uit boosheid op zijn verloofde. Dat is dan misschien de derde paradox in het boek: Patrick handelt zonder te willen.
This is how deed mij in zeker opzicht denken aan l’Etranger van Camus. Meursault, de vreemdeling, zegt dat hij geen concrete reden voor zijn daad kan bedenken behalve het zonlicht dat in zijn ogen scheen. Patrick weet ook niet precies waarom hij de ‘moord’ pleegde. Hij voelt geen spijt. Immers een man moet toch een klap op het hoofd kunnen hebben, vindt hij. Een schip moet niet kunnen omslaan door een briesje, een bloedige revolutie kan niet veroorzaakt worden door een strenge winter. De ironie is dat al die dingen wel kunnen en dat ze gebeuren. Als een situatie in onbalans is, is er weinig nodig om zo’n situatie te laten omslaan en zo kantelt Patrick Oxtoby in This is how van M.J. Hyland.
This is how is de beste roman die ik in 2009 las. In de Nederlandse vertaling heet het boek Dit is echt. Dat is een slechte vertaling. Hyland verklaart de titel van haar roman op bladzijde 294. Ze beschrijft hoe Patrick de jury in de rechtszaal observeert. Niemand is echt geïnteresseerd in hem en hij constateert It’s like a play and everybody’s acting in it ……..This is how it goes.
Zo gaat het nou eenmaal! Dat is de cynische conclusie van dit droeve meesterwerk van Hyland. Mensen zijn egoïstisch en Patrick kan alleen maar constateren dat hij er helemaal alleen voor staat. December 2009