Ik zou graag Van de schoonheid en de Troost van Wim Kayzer nog eens willen zien en dan vooral het programma over Martha Nussbaum. Van die uitzending heb ik een vage herinnering bewaard. Enerzijds was ik geraakt door het verhaal van de Amerikaanse filosofe en anderzijds voelde ik me gegeneerd bij de vragen die Kayzer haar stelde. Deze maand ben ik begonnen in een boek van haar met de titel De breekbaarheid van het goede, ’n dikke pil waarmee ik de zomer wel haal.
Martha Nussbaum spreekt in dit boek over dilemma’s over situaties waarin je het nooit goed kunt doen, waarin je – welke keuze je ook maakt – schuld op je laadt. Soms kun je dilemma’s vermijden, maar er zijn omstandigheden waarin dat niet mogelijk is. Misschien hadden de drie SS’ers die op 14 oktober 1944 achter het huis van mijn opa tientallen Engelse soldaten doodden, kunnen voorkomen dat ze tot hun daden kwamen, ik heb geen idee. Wat ik wel weet is dat oorlogsomstandigheden ‘normale’ omgangsvormen tussen mensen kunnen veranderen. W.F. Hermans situeert veel van zijn romans in de oorlog, want dan laat een mens – zo zegt hij – zijn ware gezicht zien. Ook Aeschylos toont in zijn Oresteia hoe mensen in oorlogsomstandigheden voor onmogelijke keuzes komen te staan. Agamemnon komt in de gelijknamige tragedie in een moreel conflict. Hij moet kiezen tussen de dood van zijn dochter en de dood van duizenden mensen. Het is een situatie zoals in Sophies Choice of in De aanslag van Mulisch wordt beschreven. Je kunt er literair of filosofisch mee stoeien, maar in de wereld van alledag kun je er geen donder mee. Aeschylos laat Agamemnon toch een keuze maken en hij laat zien hoe deze zijn keuze recht praat en hoe hij er vervolgens mee op de koffie komt.
De tragedies die Aeschylos vijfentwintighonderd jaar geleden schreef, zijn verrassend actueel. Nog steeds komen mensen in situaties terecht waarin ze zich welke keuze ze ook maken schuldig voelen over de gemaakte keuze. Ieder mens heeft te maken met dilemma’s en niemand ontkomt eraan dat hij een onmogelijke keuze moet maken.
Het scheiden van een partner bijvoorbeeld is vaak een omstandigheid waarin mensen het niet goed kunnen doen. Martinus Nijhoff beschrijft zo’n dilemma en de gevolgen in De Geschiedenis van den Soldaat :
Eén geluk duldt nooit naast zich een tweede geluk.
Als men niet kan kiezen, stooten ze elkander stuk.
Zoo kan men niet zijn wie men is en wie men was tegelijk.
Het hart van den mensch is maar een zeer klein rijk.